کاروانسراي تاريخي سعدالسلطنه

 

پيشينه تاريخي شهر قزوين :
بناي اوليه شهر قزوين به دوره ساماني باز مي گردد که به عنوان دژ-شهري ، جهت مقابله با خطر ديلميان که در کوهستان هاي شمالي قزوين ساکن بودند، بنا نهاده شد اين دژ- شهري ، چه در عصر ساسانيان و چه دوره هاي اسلامي ، همواره مورد تعرض و تهاجم کوه نشينان ديالمه بوده است.
براساس مطالعات تاريخي ، شهر اوليه قلعه اي بوده با دو دروازه در شمال و جنوب شهر و نيز داراي دو آتشکده در شمال شرقي و جنوب غربي که هم اکنون محل فعلي مسجد حيدريه ومسجد جامع عتيق مي باشد که مدتها پس از تصرف قزوين توسط مسلمانان ، داير بوده است.
سال 22 هجري قمري ، آغاز حضور بي وقفه مسلمين در منطقه بوده که با تصرف شهر ساساني ، در سال 24هجري قمري و استقرار کامل آنها ، به صورت نقطه عطفي در زمينه توسعه و تغيير وتحولات سياسي و کالبدي شهر شد.
دردوره بني عباس ، با ايجاد دو شهرک که مدينه موسي و شهر مبارک (مدينه مبارکه) در مجاورت شهر شاپوري و نيز محصور نمودن آنها در حصارهاروني در سال 192 هجري قمري ، حرکت و توسعه شهر با ويژگي هاي جديد آغاز شد.در تهاجم مغولان ،شهر توسط مهاجمان آسيب ديد ولي در ظهور ايلخاني جبران خرابي ها شد و به اعتبار شهر افزوده شد که تا دولت صفوي ، يک مرکز مهم اقتصادي و ارتباطي در منطقه وکشور محسوب مي شده است . سال 951 هجري قمري مهمترين واقعه در تاريخ اين شهر رقم زده شد و آن انتخاب آن به عنوان پايتخت دوم صفويه بعد از شهر تبريز بوده است ومنشاء تحولات عمده اي در وضعيت شهر قزوين در تمام عرصه ها بوده است. دولت صفويه بعد از جنگ هاي مکرر با دولت عثماني ومحدوده آذربايجان ،با توجه به توافقاتي که در صلح نامه آماسيه دست داد. قزوين را به عنوان پايتخت برگزيد مقدمات پايتختي قزوين در سال 951 هجري قمري و انتخاب آن در سال 962 هجري قمري واستقرار شاه طهماسب در دولتخانه به سال 966 هجري قمري صورت گرفت او موسس تاسيسات تشيع وسامان دهنده تشکيلات اداري ونظامي در زمان خود بود، با انتقال حکومت صفويه به شهر اصفهان ،سيماي کالبدي ، سياسي ،اقتصادي و اجتماعي دچار تغيير و تحولاتي گرديد که در پي آن قزوين اعتبار اصلي خود را از دست داد و در رديف يکي از شهرهاي درجه دوم قرار گرفت در دوره قاجاريه ، با انتخاب تهران به عنوان پايتخت ،دوره جديدي از رشد و توسعه شهر آغاز شد . بافت جمعيتي به تدريج در داخل باغات ودر حد فاصل بافت زمان صفويبافت زمان صفوي تا حصار شهر توسعه يافت وبه موازات آن بناهاي مهم در مجاورت مسيرهاي اصلي ،منتهي به ارگ دولتي شکل گرفت توسعه کالبدي در محدوده حصار شهر صفوي و مجموعه کاخ – باغ شاهي و عمارات دولتي همچنان در مرکز شهر حضور داشتند.
اقدامات ديگر شهري ،در دوره پهلوي اول صورت گرفت که از حدود سال 1310 شمسي همسو با ساير شهرها ، منجر به توسعه و احداث معابر جديد وتغيير بافت قديم شهري و توسعه هاي بعدي شد.همچنين تغيير در سيستم حمل ونقل ،تحولات عمده اي در نظام حمل ونقل و اقتصادي شهر بوجود آورد.
شکل گيري تاريخي بنا:
پهناوري سرزمين ايران و فواصل زياد بين شهر ها وآباديها ،همچنين عبور جاده ابريشم به عنوان يک راه بازرگاني عمده و جهاني ، از بخشي از کشورمان ، سبب شد که براي ساماندهي و آسودگي کاروانيان و چارپايان همچنين برخورد تجار جهت خريد وفروش اتمعه ، کاروانسراهاي بسياري ، در فواصل بين آباديها و نيز داخل باروي شهرها شکل گيرد.
بانيان اين اماکن ،حکام وبزرگان بودند که جهت استفاده عموم ويا به جهت کار خيرآن را بنا مي نمودند. به طوري که بعداز هر تغيير اجتماعي که رخ مي داده و يا خرابيهاي طبيعي ، در ابتدا آنها را تعمير وبازپيرايي مي نمودند.
کاروانسرا به رباطهاي بزرگ وجامع اي کفته مي شود که در داخل و خارج شهر وجود دارند.
رباط منحصرا به ساختمان هاي کنار راه به ويژه بيرون از شهر و آبادي اطلاق مي شود واز روزگاري بسيار کهن به زبان تازي راه يافته و حتي از آن فعلي نيز ساخته اند وارباط به معناي منزل گرفتن وآسودن در ميان راه به کاررفته است.
رباط علاوه بر حوض و آب انبار داراي اطاقهاي متعددي است که گرداگرد حياطي را فرا گرفته و مسافران مي توانند يک يا چند شب درآن بياسايند. کاروانسرا علاوه بر اطاق وايوان داراي بارو بند ، طويله وانبار است واغلب ورودي آن را بازاري کوچک به نام علافخانه تشکيل مي دهد و بر روي سردر آن چند اتاق پاکيزه قرار گرفته که به کاروانسالار اختصاص دارد.
در ايران سه نوع کاروانسرا موجود مي باشد:
کاروانسراي خارج از شهر – کاروانسراي در بدو ورود به شهر – کاروانسراي داخل شهر
کاروانسراي داخل شهر جامعترين وکاملترين نوع کاروانسرا مي باشند که به صورت سراي تجاري – بازرگاني براي دادو ستد و نيز به عنوان مهمانخانه نيز کار ميکرده است ومستقل از بازار شهر به لحاظ توليدات مي باشد.
کاروانسراي سعدالسلطنه از جمله کاروانسراهايي است که ترکيبي از سه کاروانسراي فوق مي باشد که مکاني براي تجارت و خريد و فروش کالاها واجناس محسوب مي شد.
سراي سعدالسلطنه يکي از کاروانسراهاي درون شهري دوره قاجاريه است که به عنوان يک سراي بازرگاني در محدوده بافت تاريخي –فرهنگي قزوين واقع شده است . اين مجموعه تاريخي ،روزگاري مکان آمد و شد کاروانيان و تجار از نقاط مختلف کشورمان بوده است. سراي سعدالسلطنه در اواخر سلطنت ناصرالدين شاه قاجار توسط باقرخان سعدالسلطنه اصفهاني که حاکم وقت شهر قزوين بود بنا شد.
تا قبل از جنگ جهاني اول اين مجموعه مرکز تجارت وفعاليت بازرگاني اين شهر محسوب مي شده  و از چنان رونقي برخوردار بوده که در تعدادي از حجرات آن اقامت شبانه روزي صورت مي گرفت وبه عبارتي تجار در آن ، شب خواب بودند.
بعد از تغيير نظامي سياسي – حکومتي روسيه که موقعيت خود را به عوان پل ارتباطي – بازرگاني بين اروپا و آسيا ازدست داد . اوضاع اقتصادي قزوين نيز دچار رکود شد و شهر قزوين اعتبار تجاري خود را از دست داد وبدينوسيله عناصر وابسته به آن نيز همانند کاروانسرا ها و سراهاي بازرگاني در دوره هاي بعدي ،يا از ميان رفتند ويا تغيير کاربردي دادند . حضور بيگانگان نيز در جريان دو جنگ جهاني اول و دوم واستمرار اقامتشان در اين شهر که با احتکار موادغذايي وآذوقه نيز همراه بود روند قحطي و مسير نزول اقتصادي را دراين شهر تسريع نمود . در دوره هاي بعدي مجموعه سعدالسلطنه به حيات اقتصادي خود به صورت نيمه فعال ادامه داد و اين سرا به صورت غرفه هاي تجاري مستقل ، انبار، کارخانه آرد، توليد کشمش ، فرشبافي و غيره مورد استفاده قرار گرفت وهمواره روند فعاليت اقتصادي – تجاري آن سير نزولي داشته است.
سراي شترخان رو به ويراني نهاد ومتروکه شد . فضاهاي بيروني ( حياط هاي مرکزي ) و تعدادي از فضاهاي اندروني بدون متولي رها شدند و روند فرسايشي آن تسريع شد.تا اينکه در چند دهه گذشته ،فعاليت غالب مجموعه به ساخت مبلمان چوبي اختصاص يافت .
مجموعه تاريخي سعدالسلطنه ، يکي از 38 بناي منتخب توسط ميراث فرهنگي کشور مي باشد که در غالب طرح پرديسان با هدف توسعه و گستر ايرانگردي وجهانگردي تعريف مي شود.
اين بنا که در يکي از 5 مسير عمده طرح فوق مي باشد از شمال غرب کشورمان آغاز و در مسير خود به طرف جنوب شرقي کشورمان با اتصال تعدادي از کاروانسرا ، کاخ ، خانه ، باغ و غيره ... به مجموعه آرشام در استان کرمان منتهي مي شود .بناي سعدالسلطنه در منطقه قديمي و تاريخي شهر صفويه واقع شده است از بزرگترين کاروانسراهاي تجاري-بازرگاني قزوين مي باشد که بازار وارگ شاهي را به هم پيوندمي زند .
مجموعه با ماهيت معماري کاروانسرا ، کاملا درون گرا بوده وفاقد تظاهرات نمادين مي باشد که تنها در محل ورودي وپوشش گنبدي چهارسوق هاست که خود را مطرح مي کند.
اين مجموعه سراها از لحاظ شالوده بنا ، خلق فضاي داخلي ،دالانهاي طاق پوش ، آجر کاري ، پوشش چهار سوق ها وهمچنين تداخل وسلسله مراتب فضاي درون وبيرون از بهترين وسرپاترين بناهاي باارزش موجود مي باشد که نمونه عالي يک سراي بازرگاني را ارائه مي دهد.
اين پروژه حرکتي نو وتعاملي از استقرار فعاليت امروزي در کالبد قديم را ايجاد خواهد کرد و خود عاملي در بهبود ارتباط ساير عناصر بافت منطقه تاريخي قزوين خواهد بود.
با در نظر گرفتن موقعيت وپتانسيل تاريخي قزوين و موارد مطروحه با احياي مجموعه به همراه طراحي فضاهاي وابسته به آن به جذب مخاطبين خود که شهروندان وگردشگران ساير نقاط مي باشد ، به اقتصاد گردشگري منطقه وغناي اماکن وفعاليتهاي فرهنگي- فراغتي منطقه افزوده خواهد شد.
محدوده مورد مطالعه در هسته تاريخي شهر دوره صفويه ومرکز ثقل امروزه شهر قزوين ،واقع شده است. مجموعه فوق در مجاورت ارگ طهماسبي صفويه ونيز در شرق مجموعه بازار ومسجدالنبي استقرار دارد که با وجود راسته تجاري وگذرهاي تاريخي وتعدادي از سراهاي دوره قاجاريه و صفويه ، رشته اي از بافت پيوسته و غني شده را تشکيل مي دهد .اين مجموعه از شمال به خيابان امام خميني (رشت يا پهلوي سابق ) ،از جنوب به کوچه برق (دارالشفاء) ، از غرب به مسجدالنبي و بازار قزوين واز شرق به خيابان پيغمبريه محدود مي گردد.
بافت محدوده از لحاظ کالبدي و کارکردي با نوعي رکود مواجه شده است . اين اثر که يکي از بزرگترين بناهاي عمومي و سراهاي بازرگاني کشور در عصر قاجاريه مي باشد ،مشتمل بر تعدادي از سراهاي پيوسته و تودرتو است که شامل 5 حياط به نام حياط هاي سعدالسلطنه ، اصلي ، نگارالسلطنه ، قهرماني و شترخان مي باشد به انضمام سه حياط سرويس دار.
اين مجموعه يک اشکوبه وکرسي بلند ، زنجيره اي از حجرات و فضاهاي تجاري را در پيرامون حياط هاي فوق و دالانهاي سرپوشيده بوجود آورده است اين بنا در طبقه زيرين داراي يک حمام به نام سعديه             مي باشد.
هدف اصلي اين طرح تبديل ميراث معماري شهر به ثروت شهري و ملي از طريق ايجاد يک مکان فعال ،متحرک .جذاب شهري به نحوي که کاملا در مجموعه شهري امروز و آينده جاي گرفته و در انسجام و وحدت وکارايي هسته تاريخي شهر نقش اساسي داشته باشد
هدف از استراتژي طرح مرمت مجموعه سعدالسلطنه ، باززنده سازي مجموعه مي باشد. بازگشت حيات جديد به هر اثر با ارزش وابسته به دو عامل کالبد بنا به عنوان ظرف و شالوده و عملکرد ، به عنوان مظروف مي باشد که متغير است .
در اين زنده سازي ، هدف نخستين حفظ وپايداري بنا براي جلوگيري از رکود کالبدي وکارکردي خواهد بود که با مرمت کالبدي و معاصرسازي آن در دل بهسازي صورت گرفته و عملکردهاي متناسب با آن تعريف مي شود . هدف ثانويه ، پيوند اين کانون گردشگري به بافت ارگانيک محدوده طرح وقرار گرفتن آن در زنجيره حرکتي هسته تاريخي شهر مي باشد.
احياء مجموعه سعدالسلطنه در تکميل نمودن نيازهاي آتي بافت ومجموعه بازار شهر خواهد بود نه در تقابل آن وعملکرد آن به گونه اي است که لطمه اي به بافت فعال موجود وارد نشود هر چند که هر فضايي مصرف کنندگان خاص خود را خواهند داشت و تاثير اين زنده سازي به دو روش مي باشد :
-         تاثير نزديک وکوتاه مدت آن ، در امر احياي خود مجموعه مي باشد که با کارکرد مناسب خود به سود اقتصادي وادامه حيات آن منتهي مي شود
-         تاثير دراز مدت آن به صورت يک الگوي مناسب تغيير عملکرد واحياء در محدوده بافت تاريخي وفرهنگي خواهد بود.
که با ادامه مرمت اکولوژيک به غني شدن بافت و بازيافت ارزشهاي کالبدي واقتصادي محدوده مي انجامد .
سراي وزير :
اين سرا روبروي در خاوري قيصريه واقع شده وبا  سراي شاه و سعادت فاصله زيادي ندارد- در بزرگ آن در طرف غرب است ودر محوطه وسط بازارچه وزير روبروي قيصريه واقع شده در در ديگري در جانب جنوب بازارچه وزير واقع است اين سرا نيز داراي حياطي وسيع و بناي دو طبقه وحجرات و انبارهاي متفاوت است . قسمت غربي آن محوطه اي سرپوشيده است که دو ضلع شمالي و جنوبي آن داراي حجرات دو طبقه وساختمان ظريفي است.